SELENYUM (ötenium’dari) Kimyada Selenyum, atom numarası 34, kütle numarası 78.96 olan, periyodik cetvelin 4. periyodunda 6a grubunda bulunan element. 6a’nın 3. cü elementidir. Elementlerin dönemli tablosunda VIB kolonunda yer alan ve kükürtle benzerlikler gösteren ametal. (Simgesi Se olan kimyasal element.)
Atom numarası : 34
Atom kütlesi : 78,96 Özgül kütlesi : 4,79 g/cm3 Erime sıcaklığı : 217 °C
Kaynama sıcaklığı: 685 °C Yükseltgenme dereceleri : -2, +4, +6
Elektron biçimlenmesi: [2, 8,18] 4s2 4p4 izotopları: 70-84
Doğal izotopları :74Se:°/o 0,87; 78Se:°/o 9,02; 77Se: o/o 7,58; 78Se: % 23,52; “Se: o/o 49,82; 82Se: % 9,19
Selenyum 1817’de Berzelius tarafından sülfürik asidin üretim artıkları içinde bulundu. Kükürt gibi pek çok allotro- pik türü olan bir katıdır. En yaygın biçimi, metal görünümündeki kristalleşmiş gri se-lenyumdur. Diğer türlerinden birinin, yaklaşık 100 °C’ta ısıtılması sonunda oluşur. Yoğunluğu 4,8’dir; 217 °C’ta erir, yakla¬şık 685 °C’ta koyu kırmızı dumanlar çıkararak kaynar. İyi bir ısı ve elektrik iletkenidir. Işık karşısında özgül direnci düşer. Ayrıca eritilmiş selenyumun aniden soğutulması sonunda oluşan camsı bir selenyum vardır; bu, 4,3 yoğunluğunda, ısı ve elektriği iyi iletmeyen, karbon sülfürde hafifçe çözünen koyu kahverengi, parlak bir katıdır. Hafifçe ısıtıldığında, 4,5 yoğunluğundaki kristalleşmiş kırmızı selenyuma dönüşür. Selenyumun son türü, kırmızı amorf selenyumdur; selenit asidinin indirgenmesi sonunda küçük yumakçıklar biçiminde (selenyum çiçeği) çöker.
Selenyum kimyasal bakımdan kükürde benzer. Havada mavi bir alevle yanarak selenit anhidriti (SeO2) verir; kükürt, fosfor, hidrojen ve halojenlerle bileşir. Metallerle, sülfürlerin izomorfu olan selenürleri verir. Sıcakta nitrik asitle tepkimeye girerek selenit asidini meydana getirir. Doğada çoğunlukla kükürtle birlikte bulunur; metallerle birleşmiş olarak selenürler bi¬çiminde görülür; selenürlerin en önemlisi, bir bakır ve kurşun selenür olan zorgit’tir. Selenyum doğal sülfürlerin kavrul¬ması sırasında oluşan dumanlardan, sül¬fürik asit bireşiminde kurşun odaların çamurlarından, özellikle de bakırın arılaştınlması sırasında, meydana gelen anot çamurundan özütlenir.
Selenyum, camları renklendirmede ve ışılelektrik hücrelerde (fotosel) kullanılır.
Metal selenyumun elektrik iletkenliği, ışık karşısında 200 kez artar. Ayrıca duyarlı demir-selenyum katmanlı hücrelerde fotovoltaik bir etki gösterir. Öte yandan demir-selenyum sisteminden doğrultucularda geniş ölçüde yararlanılır. Gerçekten de almaşık bir gerilim farkı uygulandığında akım, demirden selenyuma, ters yönde olduğundan daha kolay geçer. Selenyumdan kserografi ile radyografide de (selenyumla plakalar) geniş ölçüde yararlanılmaktadır.
• Selenyum bileşikleri. Selenyum, hidrojenle sıcakta doğrudan bileşme ya da bir asidin bir metal selenür üzerine etkimesi sonunda elde edilebilen hidrojen selenürü (H2Se) oluşturur. Hidrojen selenür ya da hidroselenik asit, -42 °C’ta sıvılaşan, suda çözünen mide bulandırıcı bir gazdır. Kimyasal özellikleri bakımından kimi benzerlikler gösterdiği hidrojen sülfürden daha zehirlidir.
En önemli oksidi, doğrudan yükselt¬genme ürünü olan selenyum dioksittir (SeO2); selenyum dioksit, suda çözündüğünde selenit asidini (H2SeO3) veren be¬yaz bir katıdır. Diğer ipir bileşiği olan selenik asit (H^eö^ daha az kararlıdır; selenit asidinin klorlu su ya da hidrojen per¬oksitle yükseltgenmesi sonunda elde edilir. Tuzları, yani selenatlar, sülfatlarıyla izo¬morftur. Ametallerle verdiği öteki bileşikleri arasında iki sülfürü (SeS2 ve SeS3), fosforla oluşturduğu üç selenürü ve bir de karbon selenür (CSe2) sayılabilir.
—Deri. hastalıkları. Selenyum sülfür, pitiriazis versikolor ile saçlı derinin seboreli hastalıklarının tedavisinde kullanılır.)
—Zooteknük. Selenyum, hayvansal dokularda eser miktarda bulunur. Yükseltgenmeyi önleyici olduğundan, hayvanların beslenmesine yarayan bitkilerde bu elementin çok kalmaması ya da az bulunması ağır bozukluklara yol açar. Eksiklik riskleri, çok özel beslenme koşullarına bağlıdır.
SELENYUMLU Anorgonk kimya: Bileşiminde selenyum bulunan bir cevher, bir alaşım için kullanılır.
